Squatting in South Africa – a Growing Crisis

PLAKKERY IN SUID-AFRIKA – ’N GROEIENDE KRISIS

Deur Fanie Bouwer

Abstract

This article explores the growing crisis of informal land occupation in South Africa, with a specific focus on Gauteng and Cape Town. By analyzing statements from political leaders such as Panyaza Lesufi and Geordin Hill-Lewis, the tension between urban planning, law enforcement, and land occupation becomes evident. The Prevention of Illegal Eviction from and Unlawful Occupation of Land Act (PIE) is critically examined through various court rulings, including Charnell Commando v City of Cape Town and Fischer v Unlawful Occupiers. The article highlights how legal interpretations have constrained municipalities’ ability to manage land occupation, while demographic shifts and migration from the Eastern Cape intensify pressure on urban infrastructure. The result is a legal maze that is gradually reshaping the landscape of South African cities—often at the expense of planned development.

Abstrak

Hierdie artikel ondersoek die groeiende krisis van informele grondbesetting in Suid-Afrika, met spesifieke fokus op Gauteng en Kaapstad. Deur verklarings van politieke leiers soos Panyaza Lesufi en Geordin Hill-Lewis te ontleed, word die spanning tussen stedelike beplanning, wetstoepassing en grondbesetting duidelik. Die Wet op die Voorkoming van Onwettige Uitsetting en Onregmatige Besetting van Grond (PIE) word krities bespreek aan die hand van verskeie hofuitsprake, insluitend Charnell Commando v Stad Kaapstad en Fischer v Onwettige Besetters. Die artikel toon hoe regsinterpretasies munisipaliteite se vermoë om grondbesetting te beheer beperk, en hoe demografiese verskuiwings en migrasie uit die Oos-Kaap die druk op stedelike infrastruktuur verhoog. Die gevolg is ’n regsdoolhof wat die landskap van Suid-Afrikaanse stede fundamenteel hervorm, dikwels ten koste van beplande ontwikkeling.

Sleutelwoorde

• Informele nedersettings
• PIE-wet (Wet op die Voorkoming van Onwettige Uitsetting)
• Grondbesetting
• Munisipale beplanning
• Hofuitsprake
• Panyaza Lesufi
• Geordin Hill-Lewis
• Migrasie en demografie
• Stedelike ontwikkeling
• Regsbeperkings en grondregte

Tydens ’n mediakonferensie in Johannesburg op 3 September het Panyaza Lesufi, die Gautengse premier, gesê:

“Ons kom vandag na julle toe om te verklaar dat ons ongelukkig ’n ongekende aantal uitsettings en die afbreek van informele nedersettings in ons provinsie gaan moet aanpak. Die aantal informele nedersettings – meer as 400 – wat soos paddastoele opskiet, selfs in ons stedelike gebiede en op sommige plekke binne ons stede, het nou ’n ontstellende vlak bereik, en ons het geen ander keuse as om terug te veg nie.”

In hierdie verband wil ek verwys na ’n onlangse verklaring van Geordin Hill-Lewis, die huidige burgemeester van Kaapstad, wat sy frustrasie uitgespreek en onomwonde gesê het:

“Die Kaapstadse behuisingskrisis word veroorsaak deur die Wet op die Voorkoming van Onwettige Uitsetting (PIE) saam met sosialistiese / aktivis-prokureurs en regters. Hulle het dit onmoontlik gemaak om wanbetalende huurders uit te sit, wat belegging en aanbod laat opdroog het en stadsentrums in krotbuurte laat ontaard.”

Maar wat het die howe werklik oor hierdie verskynsel gesê?

Hier volg ’n oorsig van hoe Suid-Afrikaanse howe die Wet op die Voorkoming van Onwettige Uitsetting en Onregmatige Besetting van Grond (PIE) in verskeie sake geïnterpreteer het. Dit is ’n paar belangrike regsuitsprake wat die PIE-wet raak:

Charnell Commando v Stad Kaapstad (2024)

Die Konstitusionele Hof het beslis dat Kaapstad se noodbehuisingsprogram ongrondwetlik was omdat dit versuim het om tydelike noodakkommodasie in die binnestad te voorsien vir persone wat deur gentrifikasie verplaas is. Die Hof het beklemtoon dat munisipaliteite omvattende beleid moet ontwikkel om tydelike noodakkommodasie aan te spreek in die hantering van dakloosheidskrisisse.

Marikana-grondbesetting (2017)

In hierdie saak het die Wes-Kaapse Hooggeregshof bevind dat die Stad Kaapstad beide die grondeienaars se grondwetlike reg op eiendom en die besetters se grondwetlike reg op behuising geskend het. Die hof het die eienaars se aansoeke om die besetters uit te sit van die hand gewys en die Stad beveel om oor die aankoop van die grond te onderhandel. Indien die onderhandelinge misluk, moes die Stad oorweeg om die grond te onteien.

Fischer v Onwettige Besetters, Erf 150, Philippi (2017)

Hierdie saak het gehandel oor die onwettige uitsetting van besetters van privaatgrond in Philippi, Kaapstad. Die hof het beslis dat die Stad die besetters se regte geskend het deur te versuim om grond te voorsien, en het die Stad beveel om te goeder trou te onderhandel oor die aankoop van die eiendom. Indien geen ooreenkoms bereik kon word nie, moes die Stad oorweeg om te onteien.

Inwoners van Joe Slovo Gemeenskap v Thubelisha Homes

In hierdie saak het die owerhede die uitsetting van inwoners van die Joe Slovo informele nedersetting ingevolge PIE versoek, met die argument dat die grond benodig is vir die ontwikkeling van bekostigbare behuising. Die Konstitusionele Hof het die uitsetting toegestaan, maar beveel dat alternatiewe akkommodasie vir die besetters voorsien moet word.

Migrasie uit die swak bestuurde Oos-Kaap – waar kiesers elke vyf jaar leiers verkies wat oor verdere agteruitgang toesig hou – na die Wes-Kaap en veral Kaapstad en Gauteng, toon geen teken van afname nie.

Demografiese verskuiwings beteken dat swart Suid-Afrikaners binnekort die meerderheid bevolking in die Wes-Kaap gaan wees. Die provinsiale regering, onder leiding van mnr. Anton Bredell, minister van plaaslike regering, is bewus van hierdie tendens en werk aan langtermynvooruitskattings vir die volgende 20 tot 30 jaar. Planne sluit die opsy sit van grond vir toekomstige behuising in en die verseker van voldoende watervoorsiening.

Tog word hierdie vooruitdenkende strategieë deurlopend ondermyn deur die onwettige besetting van munisipale grond.

Die howe het die stad se hande gebind. Munisipale grond wat vir behuising bestem is, word dikwels oornag of oor naweke deur plakkers beset.

Toe die Stad Kaapstad byvoorbeeld vinnig wou optree, is dit beperk deur uitsprake soos in ’n onlangse saak waar die regter gesê het:

“Indien ’n hawelose persoon onbewoonde munisipale grond betree met die bedoeling om daar te bly, mag die stad hom verwyder voordat hy pale, drade, sinkplate of soortgelyke strukture oprig wat fisiese beheer aandui. Maar as die stad nie onmiddellik optree nie, moet dit dan regsverligting soek deur ’n interdik of ingevolge die Wet op die Voorkoming van Onwettige Uitsetting en Onregmatige Besetting van Grond (PIE).”

Hierdie interpretasie plaas munisipaliteite in ’n onmoontlike posisie. Uitgerekte regsprosesse duur nie net maande nie, maar bring dikwels ook bykomende bevele mee dat die munisipaliteit alternatiewe behuising moet voorsien.

Dit is nie moeilik om te sien hoe hierdie regsdoolhof stadig maar seker Suid-Afrika se stede en dorpe hervorm nie. Oor dertig tot vyftig jaar sal hul landskappe radikaal verander wees.

Het hierdie probleem reeds té groot geword?

Ten spyte van hierdie verklarings is dit onwaarskynlik dat die Gautengse regering ’n werklike impak sal hê. Die probleem het eenvoudig te groot geraak. Jare se swak of nie-bestaande wetstoepassing het voorspelbare gevolge gehad: nedersettings versprei vinniger as wat die staat dit kan beheer, terwyl munisipaliteite vasgevang bly in regs- en politieke beperkings.

Suid-Afrika se stedelike toekoms word nie deur deeglike beplanning gevorm nie, maar deur grondbesettings en die onvermoë van die regering om beslissend te reageer.

Intussen sou dit raadsaam wees dat Lesufi sy plaaslike regeringsbeplanners en regsadviseurs raadpleeg.

—–

NOTAS tot bg. artikel:

* Waar ek skryf van ‘migrasie’, verwys die Grondwet na ‘vryheid van beweging” in terme van artikel 21 van die Handves van Regte (Hoofstuk 2 van die Grondwet.

Lees artikel 21 van die Handves van Regte (Hoofstuk 2 van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, 1996).

Die artikel lui in kernpunte soos volg:

* Elke burger het die reg om vrylik binne die Republiek te beweeg. Dit sluit ook in die reg om enige plek in die Republiek te woon.

* In sy gesprek met ‘n onderhoudvoerder het Fadiel Adams –  leier van die National Cape Congress (NCC) – in ‘n onderhoud beweer dat die Kaapse Vlakte die bruin mense se ‘Ancestral land’

(voorvaderlike of   Voorouersgrond) is.

* Adams beweer dat swartmense vanuit hulle voorvaderlike grond – Ciskei/Transkei – hulself in die Kaapse Vlakte d.m.v. aanhoudende migrasie kom inwurm het en bruinmense van verblyf en werksgeleenthede ontneem het.

(Hierdie punt is natuurlik debatteerbaar, want die oorspronklike bewoners van die Transkei was Khoisan-groepe. Die Xhosas het vanaf die 14de–15de eeu daarheen begin migreer en teen die 16de eeu permanent gevestig)

* Verder beweer hy dat die Kaapse Vlakte gedurende die Kersvakansies in Desember leegloop van swartmense, omdat hulle meeste in taxis klim en in hulle voorvadergebiedede gaan vakansie by hulle families daar.

* Hy beweer verder dat swart families ook nie ‘n swart persoon in die Kaapse Vlakte begrawe nie, maar die lyk na die Oos-Kaap vervoer om daar begrawe te word.

* Alhoewel Adams  interessante feite hieroor gee, sal sý siening in vandag se politieke beding, slegs kennis van geneem word – en niks meer nie. Dit sal dus die gegewe situasie bly.

Klik op skakel

https://www.biznews.com/sarenewal/squatting-south-africa-crisis-fanie-bouwer