VAN ROOKSPORE IN DIE LUG TOT REFLEKSIE OP DIE LEUNSTOEL

’n Persoonlike Bydrae tot die Debat oor Geregtigheid en Verantwoording

Deur Hennie Heymans

1. Inleiding: ’n Generasie onder die Loep

Ek is in 1946 gebore — ’n kind van die naoorlogse era, gevorm deur die rookspore van die Tweede Wêreldoorlog en die morele vrae wat dit ontketen het. My belangstelling in die Gestapo, SD en SS was nie sensasioneel nie, maar akademies: ek wou verstaan hoe staatsmag tot uiterstes kan strek. Ek het dikwels gewonder: sou Suid-Afrika ooit sy eie Neurenberg-verhore beleef?

2. Diens en Diskresie: My Jare in die SAP

Op 17-jaar oud het ek by die Suid-Afrikaanse Polisie aangesluit. Ek was nie ’n ideoloog nie — ek was ’n jong man aangetrek tot diens, geregtigheid en die roeping van klassieke polisiëring. Ons het misdaad beveg, nie apartheid nie. Ons het die wet toegepas met menslikheid, nie met haat nie. Die leuse Servamus et Servimus was nie net ’n slagspreuk nie — dit was ’n etos.

“Ons was a-polities. Die politici het die wette gemaak; ons het dit toegepas — dikwels met deernis.”

3. Die SAP-lied en Watermeyer se Ode

Die SAP-lied het ons trots laat sing:

Ons is die SAP Vaderlands wakende oog

Reg sal ons eis met ons kragte

Misdaad ook nimmer gedoog

Altyd op diens deur nagte

En ek dink onwillekeurig aan G.A. Watermeyer se gedig Konstabels:

“Ons is die wagters op die muur
wat skans gooi in die krisisuur;
die manne wat gespeen van vrees
teen elke oormag sterk moet wees.”

Sy poësie het ons identiteit bevestig — nie as onderdrukkers nie, maar as dienaars van orde.

4. Vrydagaande en “Squad Cars”

Elke Vrydagaand om 19:30 het ons saam geluister na Squad Cars op Springbok Radio. Dit was nie net vermaak nie — dit was ’n dramatiese bevestiging van ons roeping. Die program het weekliks die werk van die SAP uitgebeeld: speurwerk, patrollies, en die stryd teen misdaad. Dit het ons trots versterk en die publiek se vertroue gebou.

5. Die ANC en Selektiewe Geregtigheid

Die ANC se gewapende stryd het ook sy donker kant gehad. Die Kerkstraat-bomaanval van 1983, georkestreer deur MK se Spesiale Operasionele Eenheid, het burgerlikes getref — tiksters, telefoniste, verbygangers. Tog is amnestie toegestaan, en sommige van die betrokkenes is later vereer.

“Die ANC se dade is dikwels geromantiseer, terwyl die veiligheidsmagte van die vorige bedeling gedemoniseer word.”

6. Burgerlikes as Teikens: Wimpy’s en Plase

Die gebruik van kleefmyne en landmyntegnologie het nie net soldate en polisiemanne getref nie. Burgerlikes is ook geteiken — onder meer by restaurante soos Wimpy in Gauteng. Hierdie aanvalle het onskuldige mense seer gemaak: kinders, gesinne, personeel. Op plase is landmyne gebruik om boere en werkers te intimideer en te vermink. Hierdie dade is selde onderwerp aan dieselfde morele ondersoek as dié van die staat.

7. Die Reënboognasie: ’n Ideaal onder Druk

Desmond Tutu se “Reënboognasie” en Mandela se visie van eenheid het ’n morele kompas gebied. Maar vandag sien ons:

• Die ekonomiese kloof bly wyd.
• Rassespanning word aangeblaas.
• Korrupsie ondermyn vertroue in instellings.

Die droom van ’n gedeelde toekoms wankel — nie omdat dit verkeerd was nie, maar omdat ons nie die volle waarheid kon hanteer nie.

8. ’n Oproep tot Gelyke Geskiedenis

Ware versoening vereis gelyke verantwoording. Ons moet beide kante van die geskiedenis eer — nie net die misdade van die staat nie, maar ook dié van die revolusie. Ek skryf nie om ’n stelsel te verdedig nie, maar om die eer van kollegas te beskerm wat met integriteit gedien het.

“Ons was nie ‘apartheidspolisie’ nie — ons was gewone polisiemanne, soos in enige demokrasie.”

9. Slot: Mymering en Morele Erfenis

Ek dink terug aan Die Stem — daardie roepstem wat ons geantwoord het met oorgawe:

“Ons sal antwoord op jou roepstem,
Ons sal offer wat jy vra:
Ons sal lewe, ons sal sterwe —
Ons vir jou, Suid-Afrika.”

Ons het geoffer wat die land gevra het. Ek dink aan die SAP-lied, aan Watermeyer se gedig, aan die dae en nagte van diens. Ek dink aan die waarde van eer, diens, en waarheid. Ons het nie net ’n uniform gedra nie — ons het ’n roeping geleef.

Die publiek van alle rasse en klasse moet die positiewe kant van die Suid-Afrikaanse Polisie onthou. Ons het ’n land bedien wat, relatief gesproke, misdaadvry was — waar gemeenskappe veilig kon leef, waar dienslewering nie deur politieke agendas gekaap is nie, en waar die uniform respek ingeboesem het.

Ons eer en onthou ons gevalle makkers — dié wat hul lewens gegee het in diens van die gemeenskap. Hulle was nie pionne van ’n stelsel nie, maar mense van vlees en bloed, met families, waardes en ’n roeping. Laat ons hul nagedagtenis met waardigheid bewaar.

Laat ons die volle verhaal vertel — nie vir ideologie nie, maar vir geregtigheid.

Gedenkgebed vir Gevalle SAP-lede wat dienend gesterf het, en sterwend gedien het:

Here van geregtigheid en vrede,
Ons kom vandag voor U met dankbare en treurige harte,
om te herinner, om te eer, om te bid.

Ons dink aan die manne en vroue van die Suid-Afrikaanse Polisie,
wat hul diens met eer en toewyding geleef het,
wat die roepstem van Die Stem geantwoord het,
wat geoffer het wat die land gevra het.

In die nagte van patrollie, in die dae van spanning,
het hulle die vrede bewaak, die reg gehandhaaf,
die gemeenskap gedien — dikwels sonder erkenning,
soms met gevaar, altyd met roeping.

Ons onthou hul name — bekend en onbekend,
hul gesigte, hul families, hul stories.
Ons eer hul nagedagtenis met stilte,
met gebed, met waarheid.

Here, wees hul Trooster en hul Getuie.
Laat hul opoffering nie vergeefs wees nie.
Laat hul nalatenskap nie verdwyn in ideologie nie.
Laat hul diens getuig van ’n tyd toe eer nog ’n waarde was.

Mag hul rus in U vrede,
mag hul herinnering ons inspireer tot geregtigheid,
mag hul voorbeeld ons roep tot diens —
nie vir mag nie, maar vir medemenslikheid.

Amen.

Bibliografie

• South African Press Association. ANC Mastermind Campaign Justifies Pretoria Church Street Blast. SAPA, 1998.
• Truth and Reconciliation Commission. Final Report, Volume 5, Chapter 7.
• Wikipedia contributors. “Kerkstraat-bomaanval.” Wikipedia, last modified 2023. https://af.wikipedia.org/wiki/Kerkstraat-bomaanval
• DayHist. “The Church Street Bombing of 1983.” DayHist, accessed July 2025. https://dayhist.com/church-street-bombing
• Nelson Mandela Foundation. “Die Reënboognasie Ideaal.” Nelson Mandela Foundation, 2020. https://www.nelsonmandela.org
• Daily Maverick. “Tutu se Reënboognasie en Mandela se Visie Onder Druk.” Daily Maverick, 2021. https://www.dailymaverick.co.za