Plig, Politiek en Nabetragting: ’n Oordenking oor Veiligheid en Verantwoordbaarheid

PLIG, POLITIEK EN NABETRAGTING: ’N OORDENKING OOR VEILIGHEID EN VERANTWOORDBAARHEID

Hennie Heymans

Politie(k): Polisie en Politiek

In Nederlands is daar net ’n “k” wat die verskil aandui tussen politie en politiek — twee entiteite wat dikwels naby mekaar lê, maar tog verskillende funksies vervul. In Suid-Afrika se geskiedenis, veral tydens tye van konflik en oorgang, het hierdie twee domeine dikwels ineengestrengel geraak.

Die Veiligheidsafdeling en die Tweede Wêreldoorlog

Nongqai, Augustus 1950 pp 1040: Baie van die speuroffisiere was oorlogtydse manne.

Voor en tydens die Tweede Wêreldoorlog het verskeie polisiemanne hul diens in die veiligheidsafdeling van die Smuts-regering verrig. Onder hulle tel figure soos kolonel JJ “Bull” Coetzee, majoor GE Diedericks, generaal DA Bester en majoor George Cloete Visser. Hierdie manne het ’n sleutelrol gespeel in die handhawing van interne stabiliteit tydens ’n wêreldwye ideologiese krisis.

Kaptein Jan Taillard

Een van die mees merkwaardige operasies was dié van kaptein Jan Taillard, ’n geheime agent wat die Naziparty in Suidwes-Afrika ingesypel het. Taillard se werk het gelei tot die arrestasie van RS Leibbrandt, ’n Suid-Afrikaanse bokser en Nazi-simpatiseerder wat deur die Abwehr gewerf is om ’n staatsgreep te loods en generaal Jan Smuts te vermoor. Taillard se sukses het ’n beslissende wending in die plaaslike oorlogsdinamika gebring, en word in verskeie bronne beskryf as ’n keerpunt in die stryd teen fascistiese infiltrasie.

Die Mag en die Malan-regering

Sommige van hierdie veiligheidslede het ná die bewindsoorname deur die Malan-regering in 1948 in die Mag gebly en tot die hoogste range gevorder. Ander is doelbewus uitgewerk — ’n weerspieëling van die politieke verdeeldheid wat die Tweede Wêreldoorlog ontketen het. Die oorlog was nie net ’n militêre aangeleentheid nie, maar ’n hoogs emosionele affêre wat diep skeidslyne in die Afrikaner- en breër Suid-Afrikaanse gemeenskap ontbloot het.

Majoor GE Diedericks en die Internering van BJ Vorster

Oor maj Diedericks lees gerus pp 143 – 144.

Majoor GE Diedericks, MVO, KPM, dien as ’n voorbeeld van die kompleksiteit van plig en gewete. Tydens die Smuts-regering het hy onder meer advokaat BJ Vorster geïnterneer — ’n aksie wat waarskynlik ’n stille stryd tussen lojaliteit en menslikheid behels het. Diedericks het binne die raamwerk van die wet opgetree, in diens van ’n regering wat homself in ’n wêreld vol ideologiese spanning bevind het.

Ironies genoeg sou die geskiedenis hom laat terugkyk: slegs ’n dekade later word BJ Vorster, destyds geïnterneer as vermeende vyand van die staat, die eerste minister van Suid-Afrika (1966–1978). Volgens oorlewering het Vorster hom steeds hoflik by amptelike geleenthede gegroet, maar nooit verder gegaan in persoonlike omgang nie — ’n subtiele maar veelbetekenende gebaar van politieke en menslike distansie.

Amnestie en die Oorgang na Demokrasie

Tydens die onderhandelinge tussen die Nasionale Party-regering en die African National Congress (ANC) in die vroeë 1990’s — veral by KODESA — het die ANC aanvanklik voorgestel dat algemene vrywaring aan beide kante verleen word vir polities-gemotiveerde misdade. Die doel was om ’n vreedsame oorgang te verseker en wraak te vermy.

Minister van Justisie Kobie Coetzee, ’n sleutelonderhandelaar vir die regering, het hierdie voorstel egter van die hand gewys. Hy was oortuig dat dit politieke swakheid sou uitstraal en die Nasionale Party se posisie sou ondermyn — ’n besluit wat later as ’n taktiese fout beskou is.

Namate die onderhandelinge vorder, het die ANC — nou met toenemende mag — geweier om terug te keer na die oorspronklike algemene amnestie-voorstel. In plaas daarvan het hulle op ’n meer beperkte proses aangedring, insluitend die Waarheids- en Versoeningskommissie (WVK/TRC) se amnestieprosedure wat volledige bekentenisse vereis het.

Hierdie wending het gelei tot dr. LD Barnard, voormalige hoof van Nasionale Intelligensie, wat Coetzee openlik verwyt het vir die weiering. Barnard het aangevoer dat dit die voormalige Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAP) en ander veiligheidsmagte kwesbaar gemaak het — ’n nalatenskap wat tot vandag toe nog weerklank in die openbare debat oor verantwoordbaarheid en regverdigheid vind.

Plig, Politiek en Nabetragting: Deel 2 – Die Sirkel Voltooi

Met die koms van 1994/5, toe die Nasionale Party se invloed tot ’n einde gekom het en die ANC-alliansie die bewind oorgeneem het, het die geskiedenis weer sy kringloop voltooi. Baie oudlede van die Suid-Afrikaanse Polisie — manne wat eens in die naam van die staat teen die SAKP-ANC-alliansie opgetree het — is ná die oorgang letterlik vir die wolwe gegooi. Hulle is verwerp, uitgedien verklaar, of selfs vervolg. Sommige word openlik gehaat en geminag. (Die oorwinnaar moet nooit sy opponent vertrap nie.)

Die geskiedenis, so blyk dit, is selde genadig teenoor die uitvoerders van plig. Die polisieman se taak was nog altyd ’n onbenydenswaardige een: vasgevang tussen plig en gewete, tussen lojaliteit en menslikheid. Hy dien nie ’n party nie, maar die regering van die dag — tog word hy dikwels geoordeel volgens die politieke winde van sy tyd.

En mens kan reeds voorsien dat, sou ’n nuwe party binne ’n jaar of twee aan bewind kom, dienende lede van die SAPD dalk weer ’n bitter pil sal moet sluk — want die siklus van skuld en verantwoording herhaal hom telkens in nuwe gestaltes.

Tussen 1961 en 1994 het lede van die voormalige Suid-Afrikaanse Polisie in ’n uiters komplekse en gewelddadige tydperk gedien. Om ’n loopbaan in die SAP, SAW of SSVR te kies, was nie bloot ’n beroep nie — dit was ’n lewenskeuse met diep risiko’s, persoonlik en moreel. Die werk het dikwels plaasgevind in die grys gebiede van ideologie, konflik en geheime operasies.

’n Mens kan tereg wonder of die Nasionale Veiligheidsbestuurstelsel (NVBS), die Sekretariaat van die Staatsveiligheidsraad (SSVR), en die destydse politici ooit werklik met die Neurenberg-beginsels in gedagte gaan sit en besin het oor die vraag: Is die rol van die polisieman en soldaat regverdig verreken — of slegs funksioneel benut en toe vergeet?

Met die voordeel van nabetragting glo ek dat dit vir enige lid van die veiligheidsmagte waarskynlik die wysste is om hom- of haarself te beperk tot klassieke polisiëring — die beskerming van lewens, eiendom en openbare orde — en weg te bly van die grys gebiede van veiligheid, intelligensie, onlustebestryding en teeninsurgensie.

MAAR — die werklikheid is dat die polisieman ’n eed afgelê het om diensbaar te wees waar die land hom nodig het. Hy kies nie altyd sy terrein van diens nie; soms word hy geplaas waar die storms die ergste woed.

Nongqai het reeds die loopbane van kolonel “Bull” Coetzee, generaal-majoor HJ du Plooy en majoor GE Diedericks volledig behandel deur spesiale uitgawes aan hulle te wy. Hiermee voltooi ons ’n trilogie van Spesiale Tak-bevelvoerders wat onder die Smuts-regering tydens die Tweede Wêreldoorlog gedien het. Saam vorm hierdie drie biografiese studies ’n unieke beeld van ’n tyd toe lojaliteit, plig en gewete in botsing gekom het — en waarin die polisieman, meer as enige ander amptenaar, die draer was van die staat se morele las.

Majoor Diedericks en sy kollegas se verhale herinner ons daaraan dat plig sonder begrip maklik tot onreg kan lei — maar dat geen samelewing sonder pligsgetroue manne en vroue kan voortbestaan nie. Die geskiedenis mag hulle beoordeel, maar dit bly ons verantwoordelikheid om te onthou en hul nagedagtenis te eer.

Wat my tref, is die sirkel wat voltooi is: eers staan die NP-regering koud teenoor die gesoute en bewese politieke speurders van die Smuts-regering, en later — tydens die onderhandelinge met die ANC-alliansie — versaak hulle die SAP. Die sirkel van dislojaliteit aan die kant van die NP-politici is daarmee voltooi (natuurlik is daar egter uitsonderings gewees). Ironies genoeg het ons juis die toestande help skep waarin die NP en ANC kon onderhandel.

Slot: Spioene en Staatsdiens

Al die boeke is deur ons mede-redakteur Henning van Aswegen geskryf

Ons groot na-oorlogse spioene was Gerard Ludi (Q018) en Craig M Williamson, SOE, (RS 167). Hierdie figure het ’n sleutelrol gespeel in die intelligensienetwerk van die staat, en hul werk — hoewel kontroversieel — was dikwels van strategiese belang. Williamson se “Operation Daisy” het ’n internasionale netwerk van infiltrasie en teenpropaganda behels, terwyl Ludi as een van die eerste Republican Intelligence-operateurs beskou word.

Ons spioene van die periode 1961–1994 was mense waarop enige regering trots kon wees: eerlik, geloofwaardig en beginselvas. Die lede van die veiligheidsmagte en inligtingsgemeenskap was oor die algemeen uitstaande persone — manne en vroue wat alles veil gehad het vir die land en sy mense, en die regering van die dag dag en nag getrou gedien het.

Maar so algaande leer ons lesse uit die geskiedenis — en word sirkels voltooi.

Bronne:

1. The Daisy Spy Ring – Craig Williamson (RS 167)

2. Craig Williamson – Wikipedia

3. Truth and Reconciliation Commission Final Report, Vol. 1, Chapter 5

4. D’Oliveira, John. Vorster – die mens. Perskor, pp. 143–144