From Special Constables (Kitskonstabels ) to Chaos: The Police, Boycotts and Violence in South Africa’s Unfinished Transition
VAN KITSKONSTABELS TOT CHAOS: DIE POLISIE, BOIKOTTE EN GEWELD IN SUID-AFRIKA SE ONVOLTOOIDE OORGANG
Deur Hennie Heymans met insigtelike kommentaar deur Fanie Bouwer
Abstrak
Hierdie artikel ondersoek die oorgang van munisipale polisiemagte na die Suid-Afrikaanse Polisie (SAP) tydens die revolusionêre onrus van die 1980s, en die gevolge van die ANC se boikotstrategie op dienslewering, gemeenskapsveiligheid en staatsgesag. Deur persoonlike getuienis en argiefmateriaal word die rol van kitskonstabels, swart-op-swart geweld, halssnoer-moorde en faksiegevegte op die Goudvelde en in Soweto belig. Die artikel argumenteer dat die nalatenskap van politieke verset — insluitend nie-betaling vir dienste en die marginalisering van die SAP — tot ’n krisis van gesag en voortgesette geweld in die demokratiese era gelei het. Die versuim van politieke leiers, insluitend Kobie Coetsee, om die veiligheidsmagte tydens onderhandelinge te ondersteun, het verdere vervreemding veroorsaak. Die artikel sluit af met ’n oproep tot historiese begrip en verantwoordelike herstel.
Sleutelwoorde
- ANC boikotstrategie
- Diensweiering
- Eskom en solargebruikers
- Faksiegevegte
- Gemeenskapsvertrou
- Geweld in demokratiese Suid-Afrika
- Goudvelde van die Vrystaat
- Halssnoer-moorde
- Kitskonstabels
- Kobie Coetsee
- Munisipale polisiemagte
- Nie-betaling kultuur
- Politieke oorlogvoering
- Soweto
- Staatsgesag en verval
- Stratkom
- Suid-Afrikaanse Polisie (SAP)
- Swart-op-swart geweld
- Taxi-Mafia en Zama-Zamas
- Veiligheidsmagte en onderhandelinge
Inleiding
Tydens die revolusionêre aanslag teen die Nasionale Party en sy beleid in die 1980s het die African National Congress (ANC) en ander bevrydingsbewegings ’n strategie van burgerlike ongehoorsaamheid gevolg — insluitend gewapende propaganda, terreur, verbruikersboikotte, skoolboikotte (“Pass one, pass all”) , diensweiering, en die oproep om swart woongebiede “onregeerbaar” te maak.¹
Hierdie taktiek het nie net die staat onder druk geplaas nie, maar ook die munisipale strukture laat ineenstort, wat die Suid-Afrikaanse Polisie (SAP) genoodsaak het om die onderskeie munisipale polisiemagte oor te neem. Sodoende kon die SAP die munisipale polisiemagte se salarisse betaal en dienslewering in swart woonbuurte voortgesit word.
Die Oorgang van Munisipale Polisie na SAP
Munisipale polisiemagte in swartwoongebiede het tradisioneel raadseiendom bewaak en raadslede beskerm. Maar met die ANC se groeiende invloed in die townships — ook op die Goudvelde van die Vrystaat waar ek gestasioneer was — het hierdie magte hul funksie verloor. Die SAP moes noodgedwonge ingryp.
’n Rewolusionêre oorlog is arbeidsintensief en vereis baie mannekrag — veral polisiestewels op die grond. Om die weermag in ’n rewolusionêre oorlog of tydens onluste aan te wend, is nie die regte kuur vir die siekte nie. Dan sit ’n mens na regte met ’n burgeroorlog.
Die tekort aan polisiemagte het gelei tot die aanstelling van sogenaamde “kitskonstabels” — spesiale konstabels wat vinnig opgelei is om die SAP se getalle aan te vul. Hierdie konstabels het dikwels funksionele beamptes vrygestel van sleurtake soos hek- en kampwagte, en is geplaas in intens gewelddadige omgewings waar swart-op-swart geweld, politieke afrekening, en aanvalle op skole, biersale, biblioteke en klinieke aan die orde van die dag was.²
Die halssnoer-moorde — waar vermeende informante of “verraaiers” met petrol gevulde bande verbrand is — het ’n grusame simbool van die tyd geword.³
Persoonlike Getuienis
Ek was self teenwoordig in hierdie opstande — in swart woongebiede en op die Goudvelde van die Vrystaat. Ek het gesien hoe die ANC geweldige en gewelddadige beheer oor swart gemeenskappe uitgeoefen het, dikwels met militante jeugstrukture en boendoe-howe wat die SAP se teenwoordigheid ondermyn het.
Ons teenvoeter — wetstoepassing, politieke oorlogvoering, Stratkom, en mnr FW de Klerk se beroep dat die polisie uit die politieke arena moes tree — het in wese niks verander nie. Ons opponente het alles in die stryd gewerp: misdadige aksies, ondergrondse optrede en veral intimidasie. Ek het gesien hoe die pleister van ’n polisieman se huis in ’n klippereën van die mure afgeval het. Getuies en informante is geïntimideer, soms selfs vermoor. Aanvalle op swart lede van die Mag het algemeen voorgekom — veral in sogenaamde “bevryde” woongebiede.
Ons het ook baie faksiegevegte op die myne beleef. Rassekonflik het voorgekom — wit mynwerkers is bogronds sowel as ondergronds vermoor.
Die Nasionale Party het soos ’n skilpad in sy dop teruggetrek, terwyl regse partye soos die AWB, Blanke Veiligheid, die Konserwatiewe Party, HNP en linkse partye soos die Demokratiese Party aktief veld gewen het in woonbuurte.
Later was ek in Soweto gestasioneer, waar die stryd tussen die ANC en Inkatha, tussen hostelbewoners en plaaslike inwoners, intens was. Ons het geweldige geweld op voorstedelike treine beleef — deels faksiegevegte, deels aanvalle deur taxi-eienaars wat die spoorweë geteiken het om pendelaars na taxi’s te lok.⁴
Die Erfenis van Geweld
Die Nasionale Party, en by name mnr Kobie Coetsee, het tydens die onderhandelinge sy verantwoordelikheid teenoor die veiligheidsmagte skreiend verontagsaam. Volgens verskeie waarnemers en argiefmateriaal het Coetsee, as Minister van Justisie, hom sterk gefokus op onderhandeling en hervorming, maar het hy nie die SAP en ander veiligheidsstrukture voldoende betrek of ondersteun nie, wat tot frustrasie en vervreemding onder lede gelei het.⁵
Dertig jaar later is Suid-Afrika steeds uiters gewelddadig. Die moordsyfer oorskry dié van sommige oorlogsones. (Die oplossyfer van moord en ander ernstige misdrywe is laag en hofsake sloer.) Die polisie is nie meer die primêre gesagsorgaan van die staat nie — daardie mag word nou gedeel met instansies soos die Bou-Mafia, Taxi-Mafia, Zama-Zamas en ander kriminele netwerke. Die SAPS is magteloos, oorlaai, en dikwels sonder gemeenskapsvertroue.
Die kultuur van nie-betaling, wat tydens die boikotaksies ontstaan het, leef voort — en dienste soos elektrisiteit en water word dikwels nie betaal nie. Ironies genoeg word solargebruikers wat selfversorgend probeer wees, belas — al voed hulle krag terug in die netwerk.⁶
Brig Fanie Bouwer vertel na hy hierdie stuk gelees het:
“Hierdie geskiedenisverhaal – of dalk ‘n oorsig, selfs terugskouing miskien – van ‘n 10-jaar tydperk. Ek het altyd gesê dat veral die ANC vanaf 1984 werklik die skroewe begin aandraai het. Hierdie storie laat my terugdink aan Kruispad toe die twee baie bekende heethoofde, nl. Jeffrey Nongwe en Johnson Mgxobongwana, met hulle witdoek- en rooidoek-volgelinge daar vir ‘n tyd verwoesting gesaai en talle sterftes veroorsaak het. Ek was eenkeer toevallig daar toe ‘n shack aan die brand gesteek word, en toe nog en nog ander, vinnig een na die ander. Ek was verstom oor die spoed waarmee hulle dit kon doen.
Die voorbeelde wat jy in jou oorsig noem, het dus dieselfde modus operandi gehad – net op ‘n ander plek en ‘n ander tyd in SA.
Geskiedenisfeite, en kommentaar daarop, word gewoonlik deur geskiedkundiges geskryf. Jou oorsig – omdat jy ook ‘n ooggetuie – polisieman – was, het uiteraard, na mý mening, meer geloofwaardigheid.
Daar is twee aspekte in jou artikel wat na my mening uitstaan. Die een is die ‘kultuur van nie-betaling‘ en die ander een ‘geweld‘, beide kwessies wat jy uit die 1984-1994 periode na verwys, en dit dan moontlik as ‘n kousale oorsaak sien van presies dieselfde kwessies noú dekades later. Dít het my laat dink:
Eerstens, swart tieners van daardie jare is nou so +-50 jaar oud. Die vraag is: Hoeveel onthou hulle daarvan en in watter mate is hulle noú beïnvloed deur die twee kwessies hierbo aangehaal? Ek dink wat betref die kultuur van nie-betaling, mag dit dalk so wees.
Wat geweld betref in die townships en landelike gebiede, soos ek dit al in my eie kommentare reeds uitgewys het, is daar egter ‘n (nuwe) bydraende en bewese faktor, en dit is dat die SAPD se baie swak ondersoekvermoëns, daadwerklik tot die huidige tendense bydra.
Ten laaste: Ons kan eerstens die verlede agterlaat, maar of die verlede ons gaan uitlos, is ek minder oortuig van. Die geskiedenis is nie ‘n pretpark waarin ‘n mens kan kies watter ritte vir jou lekker is nie. Dit is tweedens nodig om nadenkend – bedoelende waarderend én krities – oor die verlede na te dink.
Jy kry dit reg”.
Slotgedagtes
Die revolusionêre taktiek van boikot en verset was destyds verstaanbaar — maar die nalatenskap daarvan is nie goed bestuur nie. Die SAP se oorgang na ’n demokratiese polisiemag het nie die strukturele trauma van die 1980s genees nie.
Vandag moet ons nie net die verlede onthou nie — ons moet dit VERSTAAN en AANSPREEK. Die geskiedenis roep ons tot VERANTWOORDELIKHEID.
Voetnotas
1. ANC. “History – African National Congress.” Toegang verkry 29 Augustus 2025. https://www.anc1912.org.za/history/.
2. South African History Archive. “TRC Final Report – Volume 2, Chapter 4, Subsection 29.” Toegang verkry 29 Augustus 2025. https://sabctrc.saha.org.za/reports/volume2/chapter4/subsection29.htm.
3. Laubscher, Leswin, en Sipho Mbuqe. “A Case Study of ‘Necklacing’: When the Case Has a Face.” PINS, vol. 59, 2020, pp. 66–85. https://scielo.org.za/pdf/pins/n59/04.pdf.
4. Karibu Journal Staff. “The Students and the Uprisings of the 1980s.” Khanya Journal, Junie 2018. https://karibu.org.za/from-soweto-to-democracy/.
5. South African History Online. “Negotiations and the Transition.” Gepubliseer 30 Junie 2011. https://www.sahistory.org.za/article/negotiations-and-transition.
6. FW de Klerk Foundation. “Report on Integrity and Oversight in South Africa’s Law Enforcement: 1994–2025.” Gepubliseer 18 Julie 2025. https://fwdeklerk.org/fw-de-klerk-foundation-report-on-integrity-and-oversight-in-south-africas-law-enforcement-1994-2025/.
